Bier

Koffie en wijn maar hoe zit het met Goethe en bier drinken? Goethe dronk graag maar bier dronk hij voornamelijk in zijn jonge jaren. Vooral in zijn studententijd in Leipzig hief hij volgaarne de pul in Auerbachs Keller.
In Goethes werken komt bier niet veel ter sprake. Prachtig voorbeeld waar bier wel in voorkomt is in een vers (vs 830) uit de Faust:

"Een koppig bier, een pittige tabak,
Een opgemaakte meid, dat zet me op mijn gemak..."
 
In Goethes verdichting en waarheid schrijft Goethe dat het zware Merseburger bier zijn brein verduisterde en hem ziek maakte. Of dat het het bier was of liefdesverdriet waar hij ziek van werd (Goethe werd hopeloos verliefd op Kätchen Schönkopf, de dochter van een herbergier, over Goethe en vrouwen zal ik nog veel moeten schrijven), na zijn studententijd drinkt Goethe nauwelijks meer bier. 
Het neemt niet weg dat Duitsers Goethe graag als bierdrinker zien zoals te zien is aan de bierpul die ik in Ilmenau kocht waar Goethe op siert inclusief het gedicht Ein Gleiches .

Hoe zag Goethe eruit? (7) Als paardenredder

Wellicht is de meest idiote tekening die van Goethe tijdens zijn leven (na zijn dood zijn er duizenden gemaakt die Goethe laten zien van Olympische god tot stripfiguur) gemaakt is ook van Tischbein. De aquarel laat Goethe in Italië zien die druk doende is een paard te redden dat in het water beland is. De Italianen om hem heen slaan hun blik naar de hemel en jammeren alleen om het paard zonder ook maar iets te doen, terwijl Goethe met man en macht aan de teugels trekt om het dier te redden. In het bootje wordt druk gebeden. Op de achtergrond lijkt zelfs het witte paard mee te bidden. Helaas is het onbekend waarom Tischbein deze aquarel rond 1786/1787 maakte. Het aardige is dat Goethe dezelfde vreemde kleren draagt als hij aan heeft op Tischbeins beroemde schilderij "Goethe in der Campagna" dat hij in dezelfde periode schilderde: de maffe hoed en dat gelige stuk gordijn.

Hoe zag Goethe er uit (6) Nog twee maskers

Maar hoe zit het met de twee resterende maskers van Goethe? Heeft Goethe twee keer muisstil gelegen om een afgietsel van zijn gezicht te maken? Ook hier is ruim anderhalve eeuw meters over geschreven. Het betreft een masker dat in 1816 door de beeldhouwer Schadow gemaakt zou zijn en een masker dat in oktober 1807 door beeldhouwer Weisser uit Weimar verwaardigd is.
Schadow laat zich in zijn dagboeken overtuigend uit over het masker dat hij maakte.
Pas in 2008 is er eindelijk uitsluitsel. De Duitse kranten berichtten: Der Streit ist vorbei! Het masker dat Weisser  maakte is de enige echte. Physiognomie-expert professor Michael Hertl onderzocht de maskers met behulp van een CT-scan en een speciaal computerprogramma dat eigenlijk dient voor het opsporen van tumoren.
Het masker van Schadow blijkt een kopie te zijn van die van Weisser. De buste die Weisser maakte en zijn masker geven het beste beeld hoe de dan 58 jarige Goethe eruit zag.
Opmerkelijk vond professor Hertl dat, naast zijn hoge voorhoofd, Goethe net als vele andere mensen een licht asymmetrisch hoofd had: zijn linker oogkas was iets groter dan zijn rechter. 
En met het echte masker is nog iets opgelost: had Goethe nu een gaaf gezicht of niet? Het masker laat duidelijk een pokdalige huid zien...

Hoe zag Goethe eruit? (5) Zijn dodenmasker

Een ander opmerkelijk verhaal over het uiterlijk van Goethe is die van de drie maskers.
Het bekendste masker is het dodenmasker van Goethe, een afdruk van zijn gezicht dat kort na Goethes overlijden gemaakt zou zijn. Het dodenmasker zou zijn opgestuurd naar Thomas Carlyle, een invloedrijke Schotse schrijver en satiricus met wie Goethe een brievenwisseling had.
Carlyle beschrijft in zijn brieven dat hij Goethes dodenmasker kreeg. Op basis van deze brieven is men in de hele Engelse literatuur over Goethe er anderhalve eeuw vanuit gegaan dat het om een dodenmasker zou gaan. Ook nu nog kan men in de literatuur en op internet overal het dodenmasker terugvinden. Het masker zou op duistere wijze verdwenen zijn en weer teruggevonden in de loop der eeuwen.
Of het echt een dodenmasker is? Dat is het niet. Het is een kopie van een masker dat begin 19e eeuw gemaakt is toen Goethe nog springlevend was. Maar het houdt de gemoederen al tijden bezig en nog steeds: nog in juni 2012 is er door de universiteit van Edinburgh een uitgebreid artikel verschenen waarin de resultaten beschreven worden van een diepgaand onderzoek naar het zogenaamde dodenmasker! Ook in dit artikel blijkt dat Carlyle het bij het verkeerde eind had. In de collectiecatalogus (http://images.is.ed.ac.uk/luna/servlet/detail/UoEgal~5~5~78291~105992:Goethe-Death-Mask,-Front) op de site van de universiteit van Edinbrugh is het masker te zien. Het masker wordt daar nog steeds 'Goehte Death mask' genoemd.... 

Hoe zag Goethe er uit? (4)

Een van de leukste tekeningen waar Goethe op prijkt is die van Tischbein die Goethe overvallen lijkt te hebben bij een bezoek op zijn kamer. Goethe, die naar Italië is gevlucht voor het hofleven in Weimar, is op dat moment in Rome. Wat meteen opvalt is het tweepersoons bed midden in de kamer terwijl hij toch alleen vertrokken was. Verwoed tracht hij een kussen van het bed te halen en roept: dat vervloekte tweede kussen! Blijkbaar is hij ietwat gegeneerd voor het feit dat hij niet alleen sliep in zijn vertrek.
Ook in Rome blijkt Goethe een liefje gehad te hebben (over Goethe en vrouwen zal ik nog veel moeten schrijven.) Goethe noemt haar in zijn Römische Elegien Faustine. Of ze werkelijk die naam heeft gehad valt te betwijfelen. Daar is diepgaand onderzoek naar gedaan. Er woonde wel een Faustine in Rome maar die kan Goethe nooit ontmoet hebben.
In een fascimile van Goethes Elegien vond ik bijvoorbeeld een doorhaling. In eerste instantie stond er in Elegie 'mein Mädchen', wat goethe later wijzigt in Faustine.
Maar wel of geen meisje dat Faustine heette, wat ik zo bijzonder vind van de tekening van Tischbein is dat het een tekening van een alledaagse Goethe is, niet in vol ornaat, maar in z'n vrijetijdskleding en op z'n slippers. En tussen al z'n rommel die hij verzamelde in Italië.

Hoe zag Goethe er uit? (3)

Het is niet de eerste keer dat Goethes kist het Furstengruft verlaat. Ook in 1944 wordt Goethes kist uit het Furstengruft gehaald maar dan om een heel andere reden. Het graf komt in gevaar door de felle Engelse en Amerikaanse bombardementen en terwijl tienduizenden de dood vinden door de fosforbommen en miljoenen soldaten afgeslacht worden aan het oostfront, is men als de dood dat de botten van Goethe ook maar iets overkomt. Gouwleider Fritz Sauckel besluit de kisten van Goethe en Schiller veilig te stellen in de bunkers bij Jena. Daar worden de kisten veilig bewaard door een arts. Ik weet niet of wij als Nederlanders het in ons hoofd zouden halen bij een oorlog de urn van Hermans en de kist van Reve veilig te stellen in een Limburgse mijn.
In de zomer van 1945 worden onder Amerikaans toezicht de kisten van Goethe en Schiller teruggebracht naar het Furstengruft. Tijdens de terugkeer uit de bunker is het slot van Goethes kist met geweld opengebroken. Waren de Amerikanen ook nieuwsgierig naar Goethes botten? Het zal een raadsel blijven.
Het lijkt erop dat gedurende de DDR-tijd de kisten van Goethe en Schiller meermalen open gegaan zijn. Bekend is in ieder geval dat in de jaren 60 de Russische patholoog en expert in reconstructie van lichaamsvormen Michail Gerassimow de kist van Schiller geopend heeft en aan de hand van het gebeente het vermoedelijke uiterlijk van Schiller nagebootst heeft. Vermoedelijk, want of het echt de botten van Schiller zelf zijn? En de schedel van Goethe? Er schijnen er minimaal twee te zijn...

Hoe zag goethe eruit? (2)

Hoe ver kun je gaan met het uitzoeken hoe Goethe er uitzag? Het verhaal neemt een morbide wending. In november 1970 wordt door DDR-wetenschappers in het holst van de nacht een geheime operatie uitgevoerd. De aanleiding is een slot dat stuk zou zijn op de kist van Goethe. Het euvel wordt ontdekt door 7 wetenschappers en partijfunctionarissen. Hoe kan een slot vanzelf stukgaan als je het niet gebruikt zul je je afvragen. Uit angst dat door de reparatie van het slot het lichaam van Goethe uit elkaar zou vallen wordt besloten de kist te openen en het lichaam beter te conserveren.
Op 2 november 1970 wordt Goethes kist op een handkar het Fürstengruft uitgereden en naar het National Museum gebracht. Daar blijkt dat het lichaam niet meer te mummificeren is. De resten weefsel worden (met de resten hersenen aldus de Berliner Zeitung) verbrand. In het toenmalige rapport staat vermeld:  Im Schädelinneren fand sich nur eine staubartige Masse. Natuurlijk hebben de wetenschappers niet nagelaten de botresten op te meten: Goethe blijkt 1 meter 69 geweest te zijn. De botten worden net als de lauwerkrans die Goethe bij zijn dood droeg geconserveerd.
Drie weken later wordt in het diepste geheim de kist weer teruggebracht met Goethes stoffelijk overschot. Goethes doodshemd dat naar Berlijn gestuurd was voor verder onderzoek is dan nog niet terug. Het doodshemd schijnt men verborgen te hebben gehouden in een kleine afgesloten kamer in het Schillermuseum.
Volgens de wetenschappers zag Goethe er nog net zo uit als op de tekening die Preller maakte bij Goethes sterfbed.

Hoe zag goethe er uit?

Hoe zag Goethe er nu eigenlijk uit? Er zijn talloze schilderijen, etsen en tekeningen bekend met portretten van Goethe. De meeste zijn echter lang na zijn dood gemaakt en afhankelijk van de tijdsperiode is hij te zien als wetenschapper, olympiër, romanticus of zelfs als ariër. Ook het aantal bustes is enorm. Nog groter is het aantal boeken dat geschreven is over Goethes uiterlijk.
In de jaren dertig bijvoorbeeld, toen nazi-Duitsland van Goethe een ariër wilde maken, is er serieus getracht te bewijzen dat Goethe geen kunstgebit of bril droeg omdat ariërs deze hulpmiddelen niet nodig zouden hebben (meer hierover in het meesterlijke boek 'Goethe en geen einde' van Boudewijn Buch.)
Het is bekend dat Goethe zeer grote bruine ogen had. Het is opvallend dat de velen die Goethe ontmoetten, juist zijn ogen noemen. Ze moeten zeer bijzonder en doordringend geweest zijn, zeer in de smaak vallend bij vrouwen (over Goethe en vrouwen zal ik nog veel moeten schrijven.)
Er is ook bekend dat hij rond 1 meter 79 lang was (1 meter 69 volgens DDR-autoriteiten die stiekem Goethes graf geopend hebben om eindelijk duidelijkheid te krijgen over zijn lengte, hierover later meer), een stuk korter dan zijn schrijversvriend Schiller. Laat je niet in verwarring brengen door het Goethe en Schiller Denkmal te Weimar waar Goethe (links op de foto) iets groter neergezet is dan Schiller: dit is gedaan om te laten zien dat Goethe nog grootser was dan zijn vriend.
Van romantische plaatjes tot communistische grafschennis, het uiterlijk van Goethe houdt de gemoederen al bijna 2 eeuwen bezig...  

Goethiet en mineralen (3)

Goethiet, Mibladen, Marokko

Wat Goethe er nu zelf van vond dat een mineraal naar hem vernoemd was? Over zijn vernoeming blijft hij stil tot in 1820 volgens Schmitz in zijn artikel. Dan schrijft Goethe een bedankje voor zijn vernoeming. Goethe noemt Achenbach, die allang dood is en Engels in het geheel niet.
Schmitz gaat ervan uit dat Goethe niet trots is op de vernoeming omdat Goethe het niet zelf gevonden heeft. Ik kan me ook goed voorstellen dat Goethe het voorval van de vernoeming vergeten is of afgedaan heeft als onbelangrijk tijdens alle historische gebeurtenissen van het jaar 1806. Een Napoleon (overigens ook een Goethe liefhebber) valt per slot van rekening niet elke dag binnen.
En van zijn eigen bezigheden met stenen en mineralen? Op 20 april 1825, zeven jaar voor zijn dood, zegt Goethe tegen Eckermann: als ik me niet zoveel had beziggehouden met stenen en mijn tijd beter besteed had, dan had ik nu de prachtigste sieraden van diamant gehad...

Goethiet en mineralen (2)

Goethiet, Bou  Tazoult, Marokko

De naam goethiet verdwijnt en verschijnt weer in de vakliteratuur van de afgelopen eeuwen. Op dit moment is de naam weer terug te vinden als synoniem voor Nadeleisenerz (a-FeOOH.)
Het mineraal wordt tegenwoordig gedolven als een ijzererts maar kan ook worden gebruikt als kleurstof voor oker. In de prehistorische muurschilderingen van de grotten van Lascaux zijn bijvoorbeeld resten Goethiet gevonden.
In het 'The book of stones, what they are and what they teach' vond ik dat het mineraal een steen (?) is die je paranormale begaafdheid verhoogt en depressies verhelpt. Het boek citeert nota bene Goethe om het geheel wat geloofwaardiger te laten overkomen. Gelukkig staat er niet bij dat je goethiet oraal dient in te nemen hoewel het misschien goed zal zijn voor het ijzergehalte in je bloed...
Goethiet wordt vaak beschreven als een saai zwart en dof mineraal. Niets is minder waar. De glimmend zwarte naaldjes op het bergkristal is bijvoorbeeld goethiet. 

Goethiet en mineralen

Goethiet, Grube Clara wolfach, Duitsland

Wanneer en waarom is er een mineraal naar Goethe vernoemd? Mijn vuistdikke mineralenboek geeft snel uitsluitsel: in 1806 is het mineraal,  door Johann Georg Lenz naar Goethe vernoemd. Dit is te makkelijk, ik heb nog niets kunnen schrijven zonder dat ik de zaak verder nader heb moeten uitzoeken. Nader onderzoek wijst uit dat Goethe het mineraal zelf gevonden heeft, dat Lenz het mineraal gevonden heeft, dat het al in de middeleeuwen is gevonden en benoemd, dat het mineraal als zodanig niet bestaat, dat het een andere naam had behoren te hebben, etc. etc. Het is om gek van te worden.
Hoe zit het nu werkelijk? Dr. ir. R.M. Schmitz, verbonden aan de universiteit van Luik, lijkt uitsluitsel te geven aan het raadsel in zijn artikel 'Goethe en Goethiet'. In 1805 vindt Johann Daniel Engels, mijningenieur te Siegen een mineraal waarvan hij denkt dat het nieuw is. Het mineraal is volgens Schmitz echter in de 17e eeuw al bekend als Rubinglimmer, een variant van Nadeleisenerz.
Met zijn kennis Heinrich Adolph Achenbach, een pastoor en in zijn vrije tijd aardwetenschapper besluit Engels het mineraal Goethiet te noemen ter ere van de grote dichter. De Duitse Minerialienatlas geeft aan dat de naamgeving heeft plaatsgevonden op 6 februari 1806. Engels en Achenbach waren beiden erelid van de 'Mineralogischen Gesellshaft' van Lenz te Jena. Lenz nam de naam over van de twee heren in zijn catalogus uit 1806. De 19e eeuwse catalogi van Lenz hadden dermate veel invloed dat Lenz heden ten dage nog foutief als naamgever voor Goethiet wordt genoemd. Maar  daarmee is het verhaal nog niet uit....
Vanuit historisch perspectief is het verhaal fascinerend. Het is 1806, de tijd is net zo spannend als in 1939 voor de Duitse invallen, alleen staat nu Napoleon voor de deur om binnen te vallen, mobilisaties waren aanstaande. In Jena wordt nog druk onderzoek gedaan naar mineralen en botanie. Een paar maanden later vindt de verschrikkelijke slag bij Jena plaats waar ontelbaren de dood vinden.

Goethiet, mineralen en mijnbouw

Goethiet op bergkristal,Grube clara Wolfach Duitsland

Het hertogdom Weimar-Sachsen-Eisenach waar Goethe woonde en werkte was arm en straatarm was hertogelijk huis in vergelijking met bijvoorbeeld het schatrijke Nederlandse koningshuis. Ter vergelijk: het jaarinkomen van de hertog was een geen ongebruikelijke inzet in de Haagse casino's. Om de economische situatie van het hertogdom te verbeteren werd de mijnbouw nieuw leven ingeblazen en Goethe werd minister van mijnbouw. Goethe, die rechten had gestudeerd, wist echter nagenoeg niets van mijnbouw.
Goethe leert echter snel, maakt reizen langs vele mijnbouwplaatsen in de Harz en het Thuringer Wald en maakt kennis met de grote geologen uit zijn tijd. Het is ook de tijd dat geologie en mineralogie nog in de kinderschoenen staat. Goethe onderhoudt goede contacten met de mijnbouw-universiteit van Freiberg waar ook de wereldberoemde ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt studeerde. Van Goethe zijn studies bekend waarin hij zich bijvoorbeeld bezig hield met de instabiliteit van mijnen.
In de universiteitsstad Jena, dat zo'n 30 kilometer van Weimar ligt, raakt Goethe bevriend met Johann Georg Lenz die bezig was de grootste mineralencollectie ter wereld uit die tijd te systematiseren. Goethe heeft Lenz daar jaren geholpen met het opzetten van de collectie.
Helaas heeft de mijnbouw nooit echt geld opgeleverd voor het hertogdom. Wat er wel is overgebleven is de enorme mineralencollectie van Goethe zelf: ruim 18.000 mineralen en gesteenten verzamelde Goethe in zijn leven. De huisjes in zijn tuin puilen uit met ladenkasten vol mineralen. Daarnaast is er een mineraal naar hem vernoemd: Goethiet.

Goethe en liefde op het ijs

Wat er van waar is laat ik absoluut in het midden, ik vermoed zelf vrij weinig tot niets, maar het ijsverhaal is vol prachtige romantiek. Tijdens het schaatsen op de schaatsbaan valt de grote dichter Goethe bijna op het harde gladde ijs. De nog 17 jarige hofdame Christiane von Lassberg ziet het tafereel en weet Goethe nog net te redden van een anders noodlottige val. Meteen ontbrandt in haar een onstuimige liefde op het ijs voor Goethe (over Goethe en vrouwen zal ik nog veel moeten schrijven.)
Het was het lot dat anders bepaalde: ze zou moeten trouwen met een Zweedse graaf. Haar verloving met de graaf mislukt echter volkomen en vol treurnis verdrinkt zij zichzelf midden in januari 1778 in de Ilm. Bij zich droeg ze de 'Werther', het meesterlijke boek van Goethe.
Een verhaal vol Verdichting en Waarheid. Feit is dat de 17 jarige (18 jarig zou ook kunnen, wiki geeft 28 jarig aan maar dat klopt echt niet) zich in de Ilm van het leven benam. Feit is ook dat Goethe hierdoor zeer van zijn stuk was. Feit is dat Goethe een gedenkteken ter nagedachtenis aan haar (daarover later meer) heeft laten maken. En dat er een spierwitte phlox paniculata naar haar genoemd is.

Wintersport

De dagen worden weer kouder en daarmee komt de de vraag of Goethe eigenlijk van wintersport hield vanzelf boven. Een obscure PvdA blog weet te melden: Zo heeft Goethe... uren op het ijs doorgebracht op, jawel, Friese schaatsen, met krullen aan de voorzijde en in zwierige kledij. Het Friesch Dagblad vertelt zelfs: Goethe... was verslaafd aan wintersport.
Het is waar dat Goethe gek op schaatsen (in het Duits: Schlitschuh laufen) was. Hij brengt zijn liefde voor schaatsen van Frankfurt mee naar Weimar. In Frankfurt was schaatsen in die tijd reeds een vrij normale bezigheid voor jong en oud onder het volk, in Weimar was schaatsen en zeker in de adellijke kring waar Goethe in vertoefde absoluut 'not done'. Dat de grote Goethe, minister en persoonlijke vriend van de hertog, daar schaatste baarde veel opzien. Goethe liet zich daardoor echter niet van de wijs brengen en al snel werden er hele feesten georganiseerd inclusief muziek en vuurwerk. Goethe zelf probeerde graag de dames over te halen uit hun slee te komen om met hem mee te schaatsen (over Goethe en vrouwen zal ik nog veel moeten schrijven).  
Voor zover ik weet zijn er in de nalatenschap van Goethe geen schaatsen gevonden. Waar de salonsocialist van de PvdA blog de Friese schaatsen met krullen vandaan haalde? Vermoedelijk van het plaatje dat lang na Goethes dood gemaakt is. Halverwege de 19e eeuw werden Goethes boeken van dit soort prenten voorzien om zijn werk toegankelijker te maken.

Steiner en zijn Goetheanum

Over Speer, inspiratie, het neo-classisme en Goethes Italiaanse reis valt natuurlijk veel te zeggen maar onder Goethes invloed zijn er meer zeer bijzondere gebouwen neergezet.
Een prachtig voorbeeld is het Goetheanum in Dornach, vlakbij Bazel. Het gebouw is ontworpen door niemand minder dan antroposoof Rudolf Steiner. Of eigenlijk, Steiner heeft het twee keer ontworpen omdat het eerste Goetheanum is afgebrand. Het eerste gebouw was van hout opgetrokken en bezat koepels, de tweede is uit beton vervaardigd en heeft een organische vormgeving. Steiner zelf heeft het echter niet voltooid gezien.
Steiner werkte jaren in Weimar aan de uitgaven van de wetenschappelijke werken van Goethe. Onder invloed van Goethes wereldbeschouwing en vooral door zijn kleurenleer raakte hij diep in de ban van de denker en maakte hij diepgaande studies over het werk van Goethe.
Op basis van Goethes wetenschappelijke methode ontwierp hij na jarenlange studie door middel van complexe geometrische vormen dit gebouw, een eerste werk in de organische stijl. Het licht en lijnenspel is volledig gebaseerd op de kleurenleer van Goethe.
Bekijk vooral het filmpje, het is opmerkelijk (zet het geluid wel even zacht of liever uit, wat verschrikkelijke uitvoering!). Het is een kleine stap om van Goethe via Steiner naar het zandkasteel bij de Amsterdamse poort te gaan.

  

Architectuur het Römisches Haus (3)

De bovenverdieping van het Römisches Haus is in tegenstelling tot de benedenverdieping zeer strak qua vormgeving. Voor de ingang staan vier Ionische zuilen die een fries dragen waar Minerva (godin van kunst en wetenschappen) en Ceres (godin van tuin en landbouw) op staan afgebeeld. Door de zuilen lijkt het bovendeel  jonger dan de benedenverdieping. Uit Goethes dagboeken lijkt het idee een 'nieuwe' tempel te bouwen op een 'oude' van hem geweest te zijn. Het is overigens wel het tijdperk dat men overal nep-ruines van kastelen en kerken maakte om de tuin op te leuken.  Van binnen is het is gebouw even classicistisch als van buiten. Johann Heinreich Meyer maakte de schilderingen binnen vol verwijzingen naar de mythologie.
Of het Römisches Haus nu een neptempeltje is dat naar de Goethes Italiaanse grillen is neergezet of dat het huis echt monumentale waarde heeft, Goethe legde met dit huis de wel basis voor het classicisme in Duitsland. En daarmee helaas ook met het veel latere neo-classsisisme van Albert Speer en zijn consorten. Er is geen tijd waarin Goethes erfgoed erger is misbruikt dan onder het Nationaal Socialisme.
Het gebouw staat in ieder geval sinds 1998 wereld erfgoedlijst van Unesco.

Goethe, Rammstein en agressie

De teksten van Rammstein en Goethe lijken blijkbaar op elkaar maar welke teksten zijn agressiever van aard? De teksten van een band die bekend staat om zijn agressieve teksten of die van de 18e eeuwse dichter?
Ook hier is onderzoek naar gedaan en wel door sociaal psychologen die wilden weten of de naam van auteur van invloed is op de interpretatie van de tekst. Een interessant onderzoek omdat teksten van heavy metal bands vaak in verband worden gebracht met schooldrama's, moord, zelfmoord en erger.
Hun onderzoeksopzet was eenvoudig: neem stukken tekst van Rammstein en Goethe en laat die vervolgens lezen door heavy-metal-fans en niet-fans en vertel dat het respectievelijk de teksten zijn van Goethe of Rammstein.
Het resultaat van het onderzoek is zeer opvallend: Goethes teksten werden door niet-fans als veel agressiever beschouwd dan de teksten van Rammstein! 
De naam van de auteur is blijkbaar van doorslaggevend belang of een tekst als agressief wordt beschouwd.
Jammer voor heavy-metal artiesten die vaak worden afgeschilderd als verdervers van de jeugd. Een troost: Goethes teksten werden in zijn tijd ook als verdorven en slecht voor de jeugd beschouwd. Daar is in de loop van de tijd zeker verandering in gekomen.

klik hier voor de link naar het onderzoek. 

Architectuur het Römisches Haus (2)

De ligging van het Römisches Haus is zorgvuldig bepaald. Het ligt pittoresk tegen een heuvel in het park an der Ilm. Vanuit het huis kun je een groot deel van het park overzien waar in het midden de Ilm rustiek stroomt.
Het gebouw zelf is zeer bijzonder van aard. Het onderste deel lijkt een oude tempel waar het bovenste nieuwe deel is opgebouwd, een bouwmethode die Goethe veel gezien heeft in Italië waar men op de fundamenten van oude tempelruïnes nieuwe woningen zette.
Opvallend is echter dat de dorische zuilen zich aan de binnenzijde bevinden van de benedenverdieping. Het effect is echter prachtig. Je kunt droog tussen de zuilen het hele park bekijken. Als de zuilen zich aan de buitenzijde hadden bevonden had het gebouw te pompeus en rommelig van aanzien geworden. Het is de eenvoud die het buitenverblijf bijzonder maakt.
De groffe rode steen sluit goed aan bij de Engelse stijl waarin het park is aangelegd.
Cipressen willen in dit noordelijke klimaat niet groeien. Vandaar dat er Italiaanse populieren zijn geplant.
Het huis staat trouwens op loop afstand van Goethes tuinhuis dat niet onderdoet voor een Wassenaarse villa. Het tuinhuis was overigens ook een geschenk van Carl August en de eerste woning die Goethe betrok in Weimar.
Het was tussen deze zuilen waar Carl August graag zat met zijn maîtresse Karoline Jagemann die ook op een steenworp afstand van het Römische Haus woonde. De ligging van het huis is zorgvuldig bepaald...

 

Architectuur

Hield Goethe zich ook met architectuur bezig? Dit prachtige citaat is in ieder geval wereldberoemd: bouwkunst is versteende muziek.
In de context echter is zijn opmerking opmerkelijker. De woorden komen uit Gesprekken met Goethe van Eckermann. Op maandag 23 maart 1829 laat Eckermann Goethe zeggen: "ik heb tussen m'n papieren een velletje gevonden", zei Goethe, "waarop ik de bouwkunst versteende muziek noem. En werkelijk, dat heeft wel wat; de stemming, die van bouwkunst uitgaat, kom het effect van muziek na." Goethe moet echter niet veel hebben van prachtige gebouwen en kamers. In een rommelige zigeunerachtige kamer kan hij veel daadkrachtiger zijn en uit zichzelf scheppen. 
Zelf bewoonde hij een van de grootste huizen van Weimar, een geschenk van de groothertog. Wel moet gezegd worden dat hij tot ontsteltenis van Eckermann het liefst zat op een oude tweedehands stoel die hij op een rommelmarkt gekocht had.
Maar de vraag kan bevestigend beantwoord worden: Goethe hield zich veel met architectuur bezig. Onder zijn bevlogen leiding verandert Weimar drastisch van aanzien. Hij werkte nauw samen met architecten als Johann August Arens, Clemens Wenzeslaus Coudray, Nicolaus en Friedrich Thouret en Heinrich Gentz. Weimar maakte in zijn tijd een metamorfose door van een drassig dorpje tot een stad met een classicistisch aanzien. Tot aan het Fürstengruft, het mausoleum dat Coudray ontwierp voor de hertogelijke familie en waar Goethe zelf ook ligt, is zijn invloed te zien. Een ander prachtig voorbeeld is het Römisches Haus  (zie foto) dat onder zijn leiding gebouwd wordt waarover later meer...

Architectuur het Römisches Haus

Niets heeft zoveel invloed gehad op zijn leven gehad als zijn Italiaanse reis. Midden in nacht sloop Goethe er opeens heimelijk van door om in Italië weer op te duiken. Hij had even schoon genoeg van zijn verplichtingen en het leven en liefdesleven (over Goethe en vrouwen zal ik nog veel moeten schrijven) in Weimar.
Goethe kan geen genoeg krijgen van het tekenen en beschrijven van de klassieke gebouwen in Italië. Hij is er overvol van. Er zijn talloze tekeningen en schetsten van hem bewaard gebleven zoals de schets op de foto. Magistraal is ook zijn reisverslag 'Italiaanse reis' waarin hij zijn wel en wee als een van de eerste backpacker uit de geschiedenis optekent. Zo wordt hij bijvoorbeeld opgepakt als spion terwijl hij in Malcesine aan het tekenen is.
Maar ook ontmoet hij in Italië de architect Johann August Arens. Met hem zou Goethe het Römische Haus gaan ontwerpen en bouwen. De hertog, Carl August wil al tijden een tuinhuis hebben om rustig te kunnen werken (en om zijn maîtresse te ontmoeten) zonder last te hebben van de hele hofhouding op het hof. Goethe zinspeelt in Napels al op de ideeën die hij heeft. 
Goethe krijgt volkomen de vrije hand van de hertog. In 1792 wordt de eerste steen gelegd. Vijf jaar later is het gebouw af. 
Het Römisches Haus is de modelwoning geworden voor de hele latere classicistische architectuur in Duitsland.  

Koffie (5)

Nog een keer op speciaal verzoek een kopje koffie met Goethe. In de wirwar van blogs, wiki's en propagandistisch pro-koffie reclamemateriaal lijkt goethe door de eeuwen heen toch een koffieliefhebber geworden te zijn. Maar laten we toch even wat dichter bij de bron kijken.
In zijn boek 'Verdichting en Waarheid' (AMBO klassiek uitgave p296) schrijft hij:  de koffie, die mij  in een eigenaardige trieste stemming bracht, vooral met melk na het eten gedronken te hebben, verlamde mijn ingewanden en scheen hun functioneren volledig te verhinderen, zodat ik ten prooi viel aan beklemmende angsten, zonder echter tot een verstandiger manier van leven te kunnen besluiten.
Op 31 augustus 1777 schrijft Goethe in Ilmenau aan Charlotte van Stein: ik hoop dat u geen koffie meer drinkt...
Of nog een citaat uit zijn dagboek op 13 januari 1777: Daß ich nur die Hälfte Wein trinke, ist mir sehr nützlich, seit ich den Kaffee gelassen, die heilsamste Diät.
Bij naslag in zijn dagboeken is er echter ook te lezen dat Goethe bijvoorbeeld op 7 augustus 1806 rond een uur of zes vertrok bij het hof na het goede koffie gedronken te hebben.
Goethe had in ieder geval koffie in huis. Zijn bediende Gottlieb Friedrich Krause heeft vanaf 25 december 1831 tot aan Goethes dood zeer nauwgezet bijgehouden en beschreven wat voor eten en drinken er in huize Goethe kwam. Een aanzienlijk deel van de lijst is terug te vinden het prachtige boek dat ik in Weimar tegenkwam vol citaten en Goethe-recepten: Essen und Trinken mit Goethe.
Of Goethe nu wel of niet van koffie hield, het blijft geweldig dat we twee eeuwen later nog soms tot op het uur nauwkeurig weten of Goethe zijn kopje met smaak gedronken heeft.

Ein gleiches (2)

Goethe heeft het gedicht zeer waarschijnlijk 's avonds op 6 september1780 geschreven. Aan zijn geliefde Charlotte van Stein (over Goethe en vrouwen zal ik nog veel moeten schrijven) beschrijft hij in een brief die op de dezelfde datum gedateerd is hoe mooi het uitzicht is bovenop de Kickelhahn: "de hemel is helder en ik geniet van de zonsondergang. Het uitzicht is groots maar eenvoudig."
Dan gaat de zon onder en als er niet wat opstijgende damp was, dan was het uitzicht volkomen bewegingloos. Dit is precies de sfeer in het gedicht: over de bergtoppen (steen), de boomtoppen (planten), de vogels (dieren), du (de mens) heerst een volkomen rust.

Vrijwel aan het eind van zijn leven beklimt Goethe een dag voor zijn verjaardag in 1831 nog eenmaal de de heuveltop samen met Johann Christian Mahr. Goethe is dan al in de tachtig. Mahr, de geoloog met wie Goethe talrijke wandelingen heeft gemaakt en met wie Goethe als minister veel heeft samengewerkt aangaande de mijnbouw, beschrijft prachtig hoe Goethe in zijn tranen droogt nadat hij het gedicht weer gelezen heeft. Met weemoedige stem zegt Goethe, een half jaar voor zijn dood, dan: Ja: warte nur, balde ruhest du auch. Een halve minuut blijft Goethe stil uit het raam kijken en zegt dan: nun wollen wir weiter gehen!

Het is wellicht het meest belangrijke gedicht geworden in de Duitstalige literatuur. Prachtig is de vertolking van Blixa Bargeld, zanger van de vermaarde punkband Einsturzende Neubauten op een avond in Weimar.

Ein Gleiches - reisverslag

Wellicht het beroemdste gedicht dat Goethe ooit schreef is Ein Gleiches. Goethe schreef  het gedicht op de houten wand in een berghut op de Kickelhahn vlakbij Ilmenau in het voormalige Oost-Duitsland. Mijn verwachtingen waren dan ook hooggespannen toen ik kort na Goethes 250e geboortedag de Kicklhahn beklom en met mij een een hele groep Duitse bedevaarders die tijdens de bestijging de ene Schnapps na de andere dronken om de moed erin te houden.
Het uitzicht op de top blijkt verpletterend mooi: uitgestrekte heuvelen met boomtoppen waarop een nevel rust net als het gedicht beschrijft. De Duitsers die de top inmiddels ook bereikt hebben nemen nog een Schnapps om de beklimming te vieren.
Toen ik omkeek was er geen oude berghut te zien, waar Goethe zijn gedicht in de muur kraste met een potlood maar een fonkelnieuwe Original-Kopie zoals alleen Duitsers die kunnen maken. Bij nader onderzoek, wat niet moeilijk was vanwege een enorme plaquette op de hut, blijkt dat deze kopie gefinancierd te zijn door de Lions Club. De originele hut is 1870 afgebrand.
Binnengekomen raak ik aan de praat met een enorme Duitser met dito bierbuik. Onderweg naar de top heb ik hem zeker zes Feiglings achterover zien slaan. Hij is gefascineerd dat iemand uit Amsterdam naar deze afgelegen plaats reist om Goethe volgen. Ik vraag hem het gedicht voor te dragen. Dan neemt hij een nederige houding aan en met een diep respect op zijn gezicht draagt hij gedicht uit zijn hoofd op:

Über allen Gipfeln
Ist Ruh,
In allen Wipfeln
Spürest du
Kaum einen Hauch;
Die Vögelein schweigen im Walde.
Warte nur, balde
Ruhest du auch.

Het doet me veel te zien hoeveel het gedicht de man doet en het respect dat hij betoond aan een dichter. 
Er is een foto bewaard gebleven van het gedicht dat Goethe met potlood op de muur kraste. Wiki laat echter alleen Duitse Origanal-Kopies zien van het gedicht. Na wat speurwerk in m'n boekenkast vond ik deze foto die bewaard wordt in het Goethe-museum te Dusseldorf. Deze foto is een kwart slag gedraaid de echte kopie van het gedicht...

Rammstein

Heeft Rammstein ook maar iets met Goethe te maken, behalve dan de taal en absoluut originele lyriek? Meer dan dan je op het eerste gezicht zal denken. Een goed voorbeeld is het nummer Rosenrot. De eerste regel van de tekst is vrijwel gekopieerd uit het gedicht Heideröslein van Goethe:

Goethe: sah ein Knab ein Röslein stehen. 
Rammstein: sah ein Mädchen ein Roslein stehen...

Ook qua thematiek lijken de twee stukken ook sterk op elkaar: een jongeman die graag een fris meisje wil 'plukken'.  In beide gevallen loopt het slecht af. Het nummer van Rammstein is uiteraard wat explicieter in taalgebruik maar laat dezelfde onbestemde spanning achter als Goethe dat doet in zijn gedicht. 
Maar het meest opmerkelijk is toch de melodielijn die Rammstein gebruikt, deze lijkt als twee druppels water op de vertolking Goethes gedicht door Schubert. Ik denk dat Schubert zelden zo goed gecovered is als door Rammstein...

Walt Disney (3)

Zijn aanval begon met Micky Mouse en met Goethe... Mickey Mouse omdat het een van z'n lievelingshelden was en de muis zijn eigen verdraaide stem droeg. Goethe en in het bijzonder 'Der Zauberlehrling' van Goethe omdat het van oorsprong middeleeuwse verhaal diep wortelt in de Duitse en Europese cultuur.
Nadat Disney het werk van Dukas gehoord heeft besluit hij de rechten te kopen en start met het maken van een animatie van Goethes ballade. Het verhaal gaat dat Disney toevalligerwijs de dirigent Stokowski tegenkomt die na het horen van Albers' houding niet alleen aanbiedt de tovenaarsleerling kosteloos te dirigeren maar ook de rest van de film. De naam van de film, Fantasia, komt overigens ook bij Stokowski vandaan.
Josef Albers is razend als de film in 1940 uitkomt omdat de Amerikaanse aanval op het Europees Goethe-erfgoed overduidelijk naar voren komt. Hij is erg bang voor de reacties van zijn Amerikaanse Black Mountain leerlingen die vaak meer dan genoeg hebben van de despotische Albers.
Is het toeval dat het laatste stuk uit Fantasia Night on the Bald Mountain is? Vermoedelijk niet...

Walt Disney (2)

Het verhaal wordt een stuk interessanter als we gaan kijken waarom Walt Disney nu juist een werk van Goethe gekozen zou hebben en niet van een andere schrijver.
 
Het verhaal begint vreemd genoeg bij de sluiting van het Bauhaus te Dessau in 1933. Josef Albers, destijds een van de leidinggevenden van het Bauhaus emigreert naar de Verenigde Staten om daar hoofd van het Black Mountain College te worden, een nagelnieuwe vrije 'art-university'.
Disney, die lucht krijgt van de nieuwe school, bezoekt Albers om met hem de nieuwe mogelijkheden van animatie als nieuwe kunstvorm met ongekende mogelijkheden te bespreken.
Albers als elitair Europeaanse cultuurdrager is hier echter totaal niet van gediend en zeker niet van Disney's opvattingen over de natuur. Op een gegeven ogenblik zegt Albers zelfs:  “I will not allow any American kitsch to infect the minds of ‘my’ students.”
 
De houding van de Duitser, die Amerikanen als cultuurloos beschouwde, raakte hem diep maar hij liet zich niet zomaar uit het veld slaan. De wens Albers een lesje te leren bleef bij hem sluimeren. In 1938 begon Disney zijn aanval...

Walt Disney

Wat hebben Donald Duck, Goofy, Pluto of Dagobert met Goethe te maken. Bovenstaande figuren niet maar Mickey mouse wel!
Zonder van het bestaan van Goethe zelfs maar te weten raakte ik op 10 jarige leeftijd al bekend met zijn werk bij het legendarische tv-programma 'Wordt vervolgd' van Han Peekel.
De markante Peekel die met zijn programma zorgde voor een hele generatie stripfanaten liet daar 'De Tovenaarsleerling' zien uit de Fantasia van Disney.
Begeleid door de muziek van de perfectionistische Franse componist Paul Dukas laat Disney in zijn film Fantasia Mickey Mouse zien als tovenaarsleerling. Mickey die geen zin heeft water te slepen betovert een bezemsteel om die het werk te laten doen. Het loopt geheel uit de hand omdat Mickey geen toverspreuk weet de bezem te laten stoppen. Gelukkig loopt alles goed af als de tovenaar terugkomt.
Paul Dukas gebruikte voor zijn meesterwerk l'apprenti sorcier niets minder dan de Der Zauberlehrling van Goethe!
Walt Disney volgt de ballade van Goethe dan ook op de voet. Wat is de ballade prachtig vormgegeven in de animatie. En wie kon de luie tovenaarsleerling beter spelen dan Mickey Mouse!

Rammstein (2)

De vraag is natuurlijk of Rosenrot een eenmalige flirt van Rammstein met Goethe is geweest. Ook deze vraag kan ontkennend beantwoord worden. Goethe-rockers zullen in het nummer Dalai Lama dat is uitgebracht op het album Reise, Reise onmiddellijk het gedicht Erlkönig herkennen. Met dit verschil dat vader en zoon niet op een paard maar in een vliegtuig zitten. Oorspronkelijk zou het nummer ook Erlkönig gaan heten als hommage aan Goethe maar daar is later vanaf gezien.
Vergelijk eens de volgende twee eerste coupletten:

Goethe:
Wer reitet so spät durch Nacht und Wind?
Es ist der Vater mit seinem Kind;
Er hat den Knaben wohl in dem Arm, 
Er faßt ihn sicher, er hält ihn warm.

Rammstein:
Ein Flugzeug liegt im Abendwind
An Bord ist auch ein Mann mit Kind
Sie sitzen sicher, sitzen warm
Und gehen so dem Schlaf ins Garn

Goethe laat vervolgens een elfenkoning op het toneel verschijnen die probeert het kind te verleiden met hem mee te gaan. Bij Rammstein is het de koning van de wind die verschijnt. Ook bij Rammstein probeert de koning het kind over te halen:

Aus den Wolken tropft ein Chor
Kriecht sich in das kleine Ohr
Komm her, bleib hier
Wir sind gut zu dir
Komm her, bleib hier
Wir sind Brüder dir

Het kind probeert in beide gevallen zijn vader te overtuigen dat er een koning verschenen is:

Goethe:
Mein Vater, mein Vater, und hörest du nicht,
Was Erlenkönig mir leise verspricht?

Rammstein:
Hörst du denn Donner nicht
Das ist der König aller Winde
Er will mich zu seinem Kinde

Helaas is het in beide gevallen te laat nog iets aan de situatie te doen. Uiteraard loopt het dan zowel bij Goethe als bij Rammstein erg slecht af: het kind sterft in de armen van de vader...
Het is prachtig om te beluisteren hoe naadloos Rammstein Goethes thematiek laat aansluiten bij hun muziek!

Wijn (2)

Het blijft fascinerend te zien hoe citaten op zich uit hun verband gerukt kunnen worden. En zeker als het gaat om de vraag of Goethe nu wel of geen alcoholist was. Een goed voorbeeld is het citaat:

"Wenn man Wein getrunken hat,
weiss man das Rechte."

Het citaat wordt veelal uit Eckermanns Gesprekken Met Goethe gehaald, het meest legendarische boek over het leven van Goethe.
Opvallend is dat het citaat in de Nederlandse editie niet voorkomt. Het jaar 1828 start in deze editie pas halverwege juni terwijl het citaat op 11 maart 1828 is gedateerd. Wijndrinkend Nederland kan, zonder Nederlandstalige bron, al makkelijk concluderen dat Goethe een verstokte drinker is geweest die onder invloed van alcohol zijn werken tot meesterwerken kon maken.
De Duitstalige editie geeft gelukkig meer duidelijkheid. Het gesprek waar het citaat uitkomt handelt over productiviteit bij schrijvers. Eckermann geeft aan dat als hij bij bepaalde gecompliceerde toestanden niet tot een besluit kan komen, enkele glazen wijn drinken een probaat middel is.
Goethe ontkent de juistheid niet van deze woorden. De waarheid echter, zegt Goethe, is echter als een diamant die niet naar een kant straalt maar naar vele. Dan volgt het citaat maar laat daarop volgen dat wijn weliswaar productiviteit scheppende krachten bezit maar dat alles ook op het tijdstip en en de toestand aankomt en dat wat het een een tot nut is, de andere juist schaadt. Er liggen, zegt Goethe, ook productief makende krachten in de slaap even als in het water of in de atmosfeer. De frisse lucht in het vrije veld, is de eigenlijke plaats waar we thuis horen. Het is daar waar we de kracht en de productiviteit zouden moeten vinden.
Wijze woorden de oude man. Maar ik kan me ook levendig voorstellen dat hij graag in het vrije veld was... met een goede fles wijn.

Wijn

Inmiddels ben ik ervan overtuigd dat Goethe geen koffieliefhebber was. Maar wat dronk de goede man dan wel graag?
Een korte blik in de boeken wijst al snel uit dat wijn een van zijn lievelingsdranken was. En daarbij alle bijbehorende vragen: was Goethe alcoholist? Hoeveel dronk hij? Hoe laat nam hij zijn eerste drankje?
In het hilarische boekje 'Liebte Goethe Junges Gemüse' van Werner Bockholt wordt berekening gemaakt over het aantal flessen wijn dat Goethe in zijn leven gedronken heeft. Boekholt komt uit op 31.207 flessen. Maar wel met een slag om de arm omdat het lastig blijft in te schatten hoeveel flessen hij tijdens de legendarische
nachtelijke drinkgelagen met hertog Karl August achterover sloeg. Ook is het bekend dat hij tijdens zijn verblijf in Italië zijn wijn verdunde met water.
Het lijkt haast onvoorstelbaar hoe je met meer dan 31.000 flessen achter de kiezen toch ruim 82 jaar oud worden kunt.

Koffie (4)

Het blijft een uitdaging uit te zoeken wat Goethe nu werkelijk van koffie vond. Zo schrijft de Pharmazeutische Zeiting dat Goethe een ware koffie liefhebber was. Maar deze online krant heeft zich er wel erg makkelijk vanaf gemaakt om cafeïne op deze wijze als nuttig geneesmiddel aan te prijzen.
Ook veel koffiebars beschrijven Goethe als een ware koffiefanaat en het aantal te koop aangeboden koffiemokken, bekers en kopjes zijn niet te tellen tot en met roestvrijstalen reisbekers aan toe.
Feit blijft echter dat Goethe echt niet van koffie hield en dat het hem zeer goed deed de koffie te laten staan.
De wijn heeft een veel grotere rol gespeeld in zijn leven, immers: "het leven is te kort om slechte wijn te drinken." Tijd om eens wat dieper in deze kan te duiken...

Koffie (3)

Maar had Goethe dan helemaal niets met koffie? Niets blijkt minder waar. Van hem stamt het idee de koffiebonen te destilleren. Friedlieb Runge zette deze gedachte om en ontdekte hierdoor de cafeïne!
Behalve voor een betere stoelgang en gebruik voor afslankmiddelen kan cafeïne ook een remmende werking hebben op bepaalde vormen van kanker. Geen onbelangrijke bespiegeling van Goethe dus...

Foto: Friedlieb Runge, ontdekker van de cafeïne

Koffie (2)

Hield Goethe echt niet van koffie?
"hab ich doch, Freunde, mit Recht immer den Caffé gehasst" schrijft hij in z'n Venetiaanse epigrammen. Echt niet dus...
Misschien dat hij daarom wat zuur op deze koffiemok staat.

Koffie

Wat je je zoal afvraagt in je vakantie onder het genot van een kopje koffie: hield Goethe ook van koffie?
Het antwoord is nee. In 1768 schrijft Goethe in Leipzig: ...de koffie die ik met melk dronk na het eten, bracht me in een trieste stemming.
Thee vond hij overigens een modieus vrouwen drankje... Gelukkig voor hem bleef er genoeg Wein, Weib und Gesang voor hem over!